ابن‌بهلول ابوجعفر احمد بن اسحاق تنوخی انباریااِبْنِ بُهْلول، ابوجعفر احمد بن اسحاق تنوخی انباری (۲۳۱- ۳۱۸ق/۸۴۶ -۹۳۰م)، قاضی حنفی، ادیب ، لغوی، نحوی و شاعر.وی در انبار ( عراق ) زاده شد. ۱ - پدر و برادرپدرش از حافظان بزرگ بود که ابن عیینه و طبقه‌اش را دریافته بود و برادرش بهلول نیز محدثی معتبر بود که از سعید ابن منصور و طبقه‌اش روایت می‌کرد. [۱]
محمد وکیع، اخبار القضاة، ج۳، ص۲۸۵، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۲]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۹۷- ۴۹۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۲ - مشایخابن بهلول از پدرش اسحاق، ابراهیم بن سعید جوهری ، محمد بن زنبور مکی ، ابویعقوب ذورقی ، محمد بن مثنی ، ابوسعید اشج ، مؤمل بن اهاب ، ابوهشام رفاعی ، سفیان بن محمد مصیصی ، سعید بن یحیی اموی ، عبدالرحمان بن یونس رقی و ابوعبیدة بن ابی السفر حدیث شنید. [۳]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۰، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۴]
عبدالقادر ابن ابی الوفاء، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۵۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۵]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۹۷- ۴۹۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۶]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۶، ص۲۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
وی از ابوکریب نیز یک حدیث نقل کرده است. [۷]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۶، ص۲۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
۳ - ناقلان حدیث از ابن بهلولمحمد بن اسماعیل وراق ، ابوحفص بن شاهین ، ابوالحسن جراحی ، ابوالحسن دارقطنی ، ابو طاهر مخلص و دیگران از او روایت کرده‌اند. [۹]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۹۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۰]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۰، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
ابن بهلول در ۲۷۶ق/۸۸۹م از سوی موفق بالله نایب الخلافه معتمد عباسی به فضای انبار، هیت و طریق الفرات گمارده شد. در عهد معتضد نیز در همین مقام بود. در ۲۹۲ق قضای نواحی جبل را نیز به وی سپردند و در ۲۹۶ق، پس از توطئه ابن معتز که بر ضد مقتدر ترتیب یافته بود، قاضی مدینة المنصور گشت و حدود ۲۰ سال در آن مقام بود. به علاوه قضای طسوجی ، قطربُل، مسکن، انبار، هیت و طریق الفرات و پس از مدتی قضای اهواز نیز به وی تعلق داشت. [۱۱]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۶، ص۲۳۱-۲۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
[۱۲]
یاقوت حموی، معجم الادبا، ج۱، ص۱۳۸.
۴ - امانت در قضاوتآزادگی و امانت ابن بهلول در امر قضا معروف است، چنانکه وقتی مادر مقتدر خلیفه وقت یک قطعه زمین وقفی را که شرعاً قابل خرید و فروش نبود، خریداری کرده بود، خواست تا وقف‌نامه را که در دفتر موقوفات و نزد ابن بهلول بود پاره کند و موقوفه را متصرف شود. ابن بهلول در برابر مادر خلیفه ایستاد و از سپردن دفتر موقوفات سربازد زد و تهدید کرد که از کار کناره خواهد گرفت. [۱۳]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۶، ص۲۳۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
۵ - دفاع از ابن فرات و علی بن عیسی و حلاج وی توانست در زمان حامد بن عباس از ابن فرات و در زمان ابن فرات از علی بن عیسی که متهم به طرفداری از قرمطیان بودند دفاع کند. [۱۵]
یاقوت حموی، معجم الادبا، ج۱، ص۱۴۴-۱۵۴.
همچنین در امر حسین بن منصور حلاج او را به عنوان قاضی احضار کردند. وی گفت به آنچه درباره حلاج شایع کرده‌اند، نمی‌توان استناد کرد، برای اثبات جرایم منسوب به حلاج یا باید شهود معتبر وجود داشته باشند و یا خود وی بدان اقرار کند و چون هیچ کدام از این دو حاصل نبود، از فتوا دادن به کفر حلاج خودداری کرد. ۶ - اعلمیتاز داستان گفت و گوهای وی با محمد بن جریر طبری برمی‌آید که ابن بهلول خویشتن را در دانش و معلومات از او فراتر می‌دانسته است. [۱۷]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۲، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۱۸]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۶، ص۲۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
[۱۹]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۰۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ابن بهلول در علوم گوناگون، از جمله در نحو مبتنی بر مکتب کوفیان دانشی گسترده داشت و کتاب فی النحو او در همین زمینه بوده است. همچنین شاعری پر سخن بود و اشعار بسیاری از خود و دیگران از برداشت. قوت حافظه او را در شعر قدیم و جدید و اخبار و سیر ستوده‌اند. [۲۰]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۱-۳۲، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
۷ - آثاردر حدیث و ادب کتابهای ناسخ الحدیث و منسوخه ، ادب القاضی (ناتمام) و کتاب الدعا ، و کتاب فی النحو از اوست. [۲۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۴۶، استانبول، ۱۹۴۱م.
[۲۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۱۴۱۷، استانبول، ۱۹۴۱م.
[۲۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۲۰، استانبول، ۱۹۴۱م.
۸ - وفاتوی در ۸۷ سالگی درگذشت. [۲۴]
جلال الدین سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۱۲۸، به کوشش محمد امین خانجی و احمد بن امین شنقیطی، قاهره، ۱۳۲۶ق.
[۲۵]
عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، ج۱، ص۲۷۶، قاهره، ۱۳۵۰ق.
۹ - فهرست منابع(۱) عبدالقادر ابن ابی الوفاء، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۲) عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق. (۳) عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق. (۴) ابن کثیر، البدایة. (۵) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۶) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م. (۷) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۸) جلال الدین سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد امین خانجی و احمد بن امین شنقیطی، قاهره، ۱۳۲۶ق. (۹) محمد وکیع، اخبار القضاة، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. (۱۰) محمد همدانی، تکملة تاریخ الطبری، به کوشش آلبرت، یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱م. (۱۱) یاقوت حموی، معجم الادبا. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن بهلول»، ج۳، ص۹۹۲. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سال 318 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن چهارم | علمای قرن سوم | فقهای حنفی
|